نویسندگان:

• عبدالسلام امامی(دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد)
• حسین صابری(استاد دانشگاه فردوسی مشهد)
• سیدمحمدتقی قبولی درافشان(دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد)

چکیده:

مسئله‌ی انسداد یا انفتاح باب اجتهاد از مسائل مهم فقه اهل‌سنّت به شمار می‌رود. این مسئله از پرسش‌های دیرین و پردامنه‌ای است که در گذر تاریخ جریان داشته و هر یک از دو دیدگاه انسداد و انفتاح، طرفداران خاص خویش را یافته است. گروهی از فقیهان متقدّم و متاخّر اهل‌سنّت به انسداد گرویده‌اند و بیشترین معاصران نیز این دیدگاه را پذیرفته و تحقق شرایط اجتهاد را در زمان معاصر غیرممکن دانسته‌اند. طرفداران نظریه‌ی انسداد درباره‌ی مفهوم انسداد و محدوده‌ی زمانی آن وحدت نظر ندارند. بررسی آرای اصولیان متقدّم و معاصر اهل‌سنّت نشان می‌دهد که زمینه‌های انسداد باب اجتهاد عبارت‌اند از: ۱)مدعیان کاذب اجتهاد، ۲)ظهور احزاب و فرق متعدد، ۳)ظهور انشعاب و تفرق در بین مجتهدان، ۴)عوامل سیاسی، ۵)انتظام روش و آرای اجتهادی، ۶)تقیه در اظهار اجتهاد، ۷)گرایش به تقلید. آنان همچنین ادله‌ای را برای انسداد باب اجتهاد ذکر کرده‌اند که می‌توان آن‌ها را در شش مورد دسته‌بندی کرد: ۱)سد ذرایع، ۲)انتشار و تدوین مذاهب اربعه، ۳)اجماع محققان، ۴)عدم امکان تحقق شرایط اجتهاد در متاخران، ۵) عدم امکان تصحیح حدیث در زمان متاخران، ۶)مسئله خالی بودن زمان از مجتهد. عده‌ای از فقیهان متقدم و متاخر نظریه انسداد را نپذیرفته و به جواز و حتی وجوب اجتهاد بر واجدان شرایط و امکان تحقق شرایط آن نظر داده‌اند. در این میان، بیشترین تلاش‌ها برای اثبات انفتاح از سوی متاخران سده‌ی اخیر صورت گرفته است. نوشته‌ی حاضر به واکاوی سیر آرا و اندیشه‌ها از رهگذر مطالعه‌ی تطبیقی پرداخته و با نقد و تحلیل به این نتیجه رسیده است که از میان نظریه‌های پیش‌گفته‌ی آنچه در زمان معاصر منطقی‌تر و درست‌تر می‌نماید انفتاح باب اجتهاد و امکان تحقق شرایط آن است.

کلیدواژه‌ها: اجتهاد معاصر، فقه اهل‌سنّت، انسداد، انفتاح

مطالعه بیشتر