نویسنده:

• داود سخنور

چکیده:

«این شیوۀ انحصارطلبانه و یک‌سویۀ اهل‌حدیث، در مذاق برخی از اندیشمندان دینی آن زمان خوش نیامد و تعالیم آنان را به صورت یک مجموعۀ توجیه نشده از قالب‌های مأثور و غیرقابل قبول یافت؛ بدین دلیل که آن‌ها در قرآن توصیه به خردورزی و عقل‌باوری را می‌خواندند و انسان را در آموزه‌های قرآنی موجودی خردورز و مختاری می‌یافتند که خود می‌تواند تصمیم بگیرد، بیندیشد و مسیر تکاملش را برگزیند. معتزله را می‌توان بانیان اصلی کلام نظری یا فلسفی در اسلامی دانست که سهم بزرگی در حیات عقلانی اسلام داشته است؛ چیزی‌که آنان را از دیگر فرق اسلامی متمایز می‌کرد روش آنها در تقریر آن چیزی بود که می‌توانیم آن را عقلانیت طرق خدا بنامیم؛ یعنی بحث و فحص عقلی از کلام الهی بی‌آنکه بالضروره قداست آن را منکر شوند. ابو جعفر طحاوی از آن رو که آرای کلامی ابوحنیفه را ترویج می‌نمود زیاد بااهمیت جلوه نکرد و چون اکنون نیز دارای پیرو در دنیای نیست؛ ما در صدد تبیین آرای او نیستیم ولی مکتب اشعری و ماتریدیه(که قدم اول را در این راه ماتریدی برداشت) در تاریخ اسلام ماندگار گردید و اکنون نیز از پیروان زیادی در دنیا برخوردار است. از نظر ماتریدی کسب با قدرتی که خدای متعال برای انسان به ودیعت نهاده تحقق می‌پذیرد؛ بنابراین بنده می‌تواند فعل را کسب کند و می‌تواند کسب نکند و در حقیقت کسب با قدرت بنده و تأثیرگذاری وی انجام می‌پذیرد در این صورت میان اختیار بندگان با اینکه خداوند آفرینندۀ آنست منافاتی وجود ندارد؛ در حالیکه اشاعره قائل بود که برای بنده هیچ قدرتی در انجام کار نیست و او فقط مالک کسب است و کسب با همراه شدن با فعل است، نه به تأثیرگذاری از ناحیۀ بنده.

کلید واژه‌ها: عقل، معتزله، معرفت دینی، ماتریدیه، نص‌گرایی، اشاعره

مطالعه بیشتر